عرض و طول تاریخ فلسفه اسلامی و استاد آشتیانی به قلم دکتر سید حسین نصر

دوران بعدی تاریخ فلسفه اسلامی مورد توجه استاد آشتیانی که در واقع بیش از هر دوران دیگر از آن غفلت شده است. یعنی قرون هشتم تا دهم، شاگردان خواجه و قطب الدین شیرازی را به مکتب اصفهان می پیوندد، همواره مورد توجه ایشان بود و حقیر به خاطر دارد بارها درباره بزرگان این دوران همچون محمود و محمد دهدار و خاندان دشتکی خفری و دیگران که اکنون به اعضای مکتب شیراز شهرت یافته اند با هم سخن داشتیم و امیدوار بودیم بتوانیم برخی از آثار عمده این دوران را به حلیه طبع بیاراییم.

استاد علاقه ای خاص به یکی از برجسته ترین عصر داشتند که همان ابن ترکه اصفهانی بود و همین علاقه منجر به چاپ اثر بدیع این حكيم «تمهيد القواعد» با مقدمه مبسوط ایشان شد. از آنج که استاد آشتیانی مانند اکثر طلاب رشته های معقول دوران خود به فراگیری حکمت متعالیه پرداخته بودند، طبعاً توجه خاصی به آثار صدر المتالهين و مکتب آن بزرگ داشتند چنان که آثار متعدد ایشان در این زمینه گواهی می دهد. از لحاظ تاریخ اندیشه این دوران یعنی عصر صفویه و دنباله آن در دوران قاجاریه آثار استاد آشتیانی واقعا از لحاظ کمی و کیفی کم نظیر بلکه بتوان گفت بی نظیر است. ایشان بسیاری از گوشه و کنارهای تاریخ فلسفه این دوران را به صورتی بی سابقه روشن کردند و بر بسیاری از آرای متداول مانند ادعای به این که حکمت متعالیه سریعا فراگیر شد و سایر مکتب های فلسفی را از صحنه بیرون رانید و با اینکه شاگردان بلافاصله ملاصدرا به علت شرایط خاص سیاسی دوران خود از حکمت متعالیه دوری جستند خط بطلان کشیدند. ظهور کتاب «منتخباتی از آثار حکمای الهی  الهی ایران» خود نظریه اولیه را را مطرود ساخت و چاپ «اصول المعارف»ملا محسن فیض کاشانی استمرار تعالیم حکمت متعالیه را در نوشته های معروف ترین شاگرد او روشن ساخت.

نیز استاد آشتیانی علاقه ای خاص به کشف نحوه استمرار مکتب آخوند و انتقال آن از اصفهان به قم و سپس دوباره به اصفهان و تهران داشتند و کوششی بلیغ در کشف آثار اردستانی و سایر حکمای گمنامی که رابط بین شاگردان ملاصدرا و ملاعلی نوری بودند مبذول داشتند و راه را برای محققان بعدی هموار ساختند. اثری مانند مانند کتاب پرارج آقای منوچهر صدوقی سها پیرامون حکمای الهی چهل سال اخیر پیرامون تاریخ تفکر فلسفی در ایران در سده های اخیر بدون تفحصات رهگشای استاد آشتیانی غیر قابل تصور است.  و بالاخره از لحاظ سیر تاریخی فلسفه اسلامی باید به کوشش استاد آشتیانی از روشن ساختن انتقال حکمت از اصفهان به تهران و تأسیس مکتب تهران در عصر قاجاریه و استمرار آن تا دوران معاصر اشاره کرد، ایشان در این زمینه، تفحص در متون و رسائل خطی را با سنت شفاهی که سینه به سینه انتقال یافته و از استادان ایشان که خود تربیت یافتگان این مکتب بودند دریافت شده بود. آمیختند و نکاتی مهم را در سیر اندیشه فلسفی از ملا اسماعیل خواجونی و ملاعلی نوری تا استادان خودشان مانند مرحوم سید محمد عصار و مرحوم سید ابو الحسن قزوینی روشن ساختند. البته هنوز راهی طویل در پیش است تا تمام جزئیات سیر فلسفه اسلامی روشن شود، ولی یقیناً تحقیقات متعدد استاد آشتیانی نه تنها روشنگر این راه است، بلکه راهنمایی نیز برای مراحل بعدی تفحص و تحقیق در این مهم است. به یمن آثار پر برکت و چند جانبه ایشان تا حدی قلل رفيع سلسله جبال فلسفة اسلامی از پشت ابرها بیرون آمده و تپه و ماهورهای دیگری که تاکنون نامرتی بود. نمایان شده است. گرچه هنوز نقشه دقیق تمام  این سلسله جبال در دست در دست نیست.

اما عرض و طول تاریخ فلسفه اسلامی ، در این زمینه فعالیت استاد آشتیانی بیشتر به بخش الهیات در فلسفه و نیز عرفان و تا حدی کلام اختصاص داشته است و ایشان کمتر به طبیعیات و منطق و نیز علوم طبیعی و ریاضی قدیم توجه داشته اند و حتی عنایتی به کلام اهل تسن نداشته و دیدگاه ایشان نسبت به کلام کما پیش همان منظر ملاصدرا و استادان مکتب حکمت متعالیه بوده است؛ ولی به رقم نقد از اشاعره و حتی انکار مشروعیت بحث های متکلمان این مکتب استاد اشتبانی خدماتی شایان به بهتر شناساندن کلام فلسفی تشیع کرده و پیرامون شروح متعددی که طی قرون بر «کتاب التجرید» خواجه نگاشته شده نکاتی فلسفي تشیع کرده و پیرامون شروع متعددی که طی قرون بر «کتاب التجرید» خواجه نگاشته شده نکاتی از علامه حلی گرفته تا دانشمندان قرن گذشته انجام پذیرد.

با علاقه خاصی که به مباحث الهیات و در ظل آن علم النفس داشته و دارند طبعا بیشتر آثار استاد آشتیانی صرف احیای متون این فن شریف و شرح وبسط آن شده است و باید گفت که هیچ دانشمندی در ایران به اندازه ایشان در تنقیح و تفسیر متون فلسفه و عرفان نظری موفق نبوده است. از چاپ الشواهد الربوبيه ملاصدرا با شرح حاجي والمبدأ و المعاد آخوند و رسائل متعدد دیگری از او گرفته تا آثار حکمای دوران قاجاریه مانند حاجی و زنوزی ها، استاد آشتیانی به تنهایی کتابخانه ای بسیار ارزنده از لحاظ کمی و کیفی به طبع رسانیده و ثمر کار شخص ایشان از بسیاری از مؤسسات و گروه های دانشگاهی که فعالیتشان در این زمینه هاست بیشتر بوده است. کرین که خود دانشمندی فوق العاده پرکار بود، هر بار به ایران می آمد و با اثری جدید از ایشان مواجه می شد. از پشتکار و توفیق ایشان در عرضه کردن آن به کردن آثار مهم فلسفی حیرت می کرد.

در نتیجه فعالیت های علمی استاد آشتیانی «عرض» حیات فلسفی بسیاری از دوران های پرثمر فلسفه اسلامی بیش از پیش روشن شد و عظمت چهره بزرگانی که با وجود شهرت نامشان بیشتر آثارشان به بوته فراموشی سپرده شده بود نمایان شد. این امر حتی در مورد ملا صدرا صادق است. کیست که بتواند سهم بزرگ استاد آشتیانی را در احیای تفکر ملا صدرا که اکنون همه در جستجوی آثارش هستند انکار کند؟ هنگامی که به مناسبت چهار صدمین سال ولادت او به اشاره مرحوم علامه طباطبایی قرار شد آثاری از او چاپ شود،چه آثاری از این حکیم بی بدیل در دسترس بود؟ اکنون پس از گذشت چند دهه شاید فراموش شده باشد که در آن زمان به جز اسفار و شواهد و چند رساله چاپ سنگی که نادر بود. دسترسی به نوشته های این ستاره درخشان آسمان فلسفه در دوران اخیر امکان نداشت مگر برای آنان که می توانستند از نسخ  خطی آثار او استفاده کنند. این امر درباره رسائل حاجی صادق است و در واقع بسیاری از این رسائل برای اولین بار توسط استاد آشتیانی ویراسته شد و با تحلیل و نقد دقیق به طبع رسید.

در عرفان نیز بسیاری از آثار مهم عربی و فارسی مکتب این عربی و در رأس آن مقدمه قیصری بر شرح فصوص که دوره ای کامل از عرفان علمی را به زبان فارسی در اختیار علاقه مندان به این علم عالی بلکه اعلی قرار داد.

در این گفتار امکان بحث پیرامون تمام آثار استاد آشتیانی وجود ندارد و هدف نیز این نبوده است. بلکه مقصود اشاره به اهمیت فعالیت های چهل ساله استاد آشتیانی در بهتر شناسانیدن عرض و طول تاریخ فلسفه اسلامی است. البته هنوز به عرض و به طول این سنت پربار فلسفی و عقلائی حصر شده و تمام نشیب و فرازهای آن از پرده فراموشی و غفلت بیرون آمده است. هنوز راهی در از باقی است تا آثار متعددی که در گوشه و کنار باقی مانده است، بررسی شده و بسیاری از در و اندیشه که در این آثار مستر مانده است به لسان امروزی عرضه شود. لکن بدون شک تحول شگفتی که در دهه های اخیر در بهتر شناختن فلسفه اسلامی انجام پذیرفته است، مرهون فعالیتهای خستگی ناپذیر استاد آشتیانی است، و نام ایشان همواره به عنوان یکی از پیشاهنگان راه کشف دوباره میراث فلسفی اسلامی ایران و احیای این سنت فکری که تنها وسیله دفاع فکری در مقابل تهاجم اندیشه های ضد حکمت الهی و دنیا مدارانه جدید است ثبت خواهد شد، مخصوصا که بخش مهمی از آثار ایشان مصروف بزرگان اندیشه در دوران اخیر همچون مرحوم سید محمد کاظم عصار شد، بزرگانی که خود شاهد تهاجم فلسفه غربی به ایران بودند. دیگران را رسالت مقابله با این فلسفه بود ولی استاد آشتیانی کار خود را در حفظ و استمرار و احیای فلسفه اسلامی می دیدند و سلاح این مبارزه فکری برای دیگران را فراهم ساختند.

در این زمان که کاخ فلسفی غرب از درون تزلزل یافته و نه یکی دو بلکه بسیاری از فلاسفه غربی از پایان نفس فلسفه سخن می گویند و هستند آنان که با جدیت در جستجوی فلسفه به معنی عشق به حکمت به سوی فلسفه اسلامی روی می آورند و در این دوران که نسلی جوان تر در ایران و سایر ممالک اسلامی خود باختگی نسل گذشته را در مقابل فلسفه غربی از دست داده و با چشمی باز به سوی یافتن دوباره خویش در بعد فکری و فلسفی آن هستند، اهمیت کوشایی پیایی توام با حدث فکر و ایمان و عشق به حق و حقیقت که در وجود استاد آشتیانی ساری است نمایان می شود. پرتو تحقیقات استاد بر عرض و طول تاریخ فلسفه اسلامی نظرگاه این سنت بزرگ فلسفی را برای همیشه در جهت کمال تغییر داد، و به همین جهت برای نه فقط این دوران بلکه نسل های آینده ،مجموعه آثارشان یک راهنمای مطمئن و یک زاد ضرور در این سفر بزرگ در جهان وسیع فلسفه اسلامی است و نام ایشان برای همیشه در تاریخ فلسفه این عصر باقی خواهد ماند. از درگاه پروردگار متعال مسألت دارد که افاضات ایشان سالیان دراز ادامه یابد و رهنمود و رهگشای شاگردان مستقیم و غیر مستقیم ایشان و طالبان معرفت و حکمت در ایران و سایر ممالک اسلامی و حتی سایر نقاط عالم باشد.

دکتر سید حسین نصر